Jednocześnie, liczba gospodarstw rolnych w Polsce zmalała w ciągu ostatniej dekady z 1,5 mln do 1,3 mln, a produktywność sektora wzrosła w okresie 2004-2020 2,3 razy. W 2019 r. wartość dodana wygenerowana w rolnictwie wyniosła 112 mld PLN, jednak według danych OECD, w porównaniu z usługami była aż 25-krotnie niższa – wynika z raportu Polskiego Instytutu Ekonomicznego „Dwie dekady rozwoju polskiego rolnictwa. Innowacyjność sektora rolnego w XXI wieku”.

Jeszcze w 2004 r. średnia powierzchnia gospodarstw powyżej 1 ha w Polsce nie przekraczała 8,8 ha wobec 11,7 ha w Unii Europejskiej, a udział gospodarstw o powierzchni ponad 15 ha wynosił 10,3 proc. w porównaniu z 40-60 proc. w Europie Zachodniej. Od tego czasu następuje stopniowa agregacja gruntów rolnych w Polsce, co przyczynia się do zwiększenie potencjału inwestycyjnego rolników. Pracujący w rolnictwie stanowią w Polsce wciąż istotną grupę zawodową – ok. 10 proc. ogółu zatrudnionych wobec niespełna 3 proc. w UE. W latach 2004-2020 dochód rozporzą­dzalny rolniczych gospodarstw domowych wzrósł nominalnie 3,4-krotnie. W tym samym czasie luka płacowa pomiędzy rolnikami a pra­cownikami zmalała z ponad 35 proc. do 4 proc. Sytuacja rolników w ostatnich dwóch dekadach stopniowo się poprawiała, m.in. dzięki napływowi środków unijnych.

Kluczowym wyzwaniem stojącym przed rolnictwem w Polsce jest wykorzystanie potencjału technologicznego sektora. Pozwoli to na złagodzenie efektów zmian strukturalnych i obniżenie kosztów dostarczania wyso­kiej jakości usług oraz przechodzenia na gospodarkę niskoemisyjną. Jedną z inspiracji dla polityki publicznej wspierającej rozwój sektora rolnego mogą być rozwiązania brytyjskie. W tym kraju skupiono się na wsparciu grup innowatorów, tworzących roz­wiązania wykorzystujące big data, sztuczną inteligencję i robotykę. Takie działania są o tyle istotne, że według analityków do 2024 r. wartość branży sztucznej inteligencji w rolnictwie wzrośnie o 24,3 proc., a w 2027 r. wyniesie 12 mld USD – mówi Maciej Miniszewski, analityk z zespołu strategii Polskiego Instytutu Ekonomicznego.

Krajobraz społeczno-ekonomiczny polskiej wsi znacząco ewoluował

Pomimo tego, że w latach 2000-2019 liczba mieszkańców obszarów wiejskich zwiększyła się o 766 tys., liczba rolników nie wzrosła. Jest to przede wszystkim efekt zjawiska „wypro­wadzki pod miasto”. Prawie 7 na 10 mieszkańców wsi to osoby bezrolne, aktywne zawodowo poza sektorem rolniczym. Jednocześnie, społeczeństwo wiejskie starze­je się szybciej niż ogólna populacja Polski. Obecnie na­wet co czwarta osoba na wsi jest w wie­ku poprodukcyjnym, podczas gdy w mie­ście jest to ok. 18 proc. ludności.

Istotny wpływ na zmiany w sektorze rolnym, w tym na postęp technologiczny miał wzrost poziomu wykształcenia członków gospodarstw rolnych. W Polsce w 2018 r. większość mieszkańców wsi (52 proc.) miało wykształcenie śred­nie, pomaturalne lub niepełne wyższe. Był to wzrost o 38 pkt. proc. względem 1997 r. Dodatkowo, co piąta osoba w 2018 r. zdo­była wykształcenie wyższe (+17 pkt. proc.), a co czwarta (26 proc.) zasadnicze zawodo­we (-2 pkt. proc.).

Udział wartości dodanej całego sektora rolnego spada, ale rolnictwa rośnie

W 2020 r. rolnictwo w Polsce odpowia­dało za 2,7 proc. wartości dodanej gospo­darki. Było to o 0,8 pkt. proc. mniej niż 20 lat wcześniej. Sektor rolny, obok branży finan­sowej i ubezpieczeniowej oraz innych usług, wpływał w najmniejszym stopniu na wartość dodaną gospodarki. W tym samym czasie za­trudnienie w rolnictwie było ponad siedmio­krotnie wyższe niż w pozostałej działalności usługowej i 6,8 razy wyższe niż w działalności finansowej i usługowej. Po uwzględnieniu wpływu pośredniego i indukowanego, wartość dodana rolnictwa wzrasta z 53,7 mld PLN do 111,5 mld PLN, a liczba miejsc pracy uza­leżnionych od rolnictwa z 1,6 mln do 2 mln.

Zmiana sposobu wydatkowania środków na B+R warunkiem dalszego rozwoju

W latach 1999-2017 krajowe wydat­ki na badania i rozwój w Polsce, według parytetu siły nabywczej w USD, wzrosły 2,4-krotnie – najbardziej spośród krajów Gru­py Wyszehradzkiej. W tym samym czasie ich udział w całkowitych wydatkach na B+R zma­lał o ponad 4 pkt. proc.. Pomimo tego, że wydatki na badania i rozwój w obszarze nauk rolniczych i weterynaryjnych w Polsce wykazały trend wzrostowy, sposób ich dystrybucji wpływał niekorzystnie na rozwój wiedzy i innowacyjności w rolnictwie. Zakres badań był przez to ograniczony, co uniemożliwiło intensywny i szybki rozwój no­woczesnych technologii w działalności rolniczej, w związku z czym Polska znajduje się wśród krajów o niskim poziomie patentowania nowoczesnych rozwiązań.

Emisja gazów cieplarnianych spadła, ale mogło być lepiej

W latach 1999-2019 emisja gazów cieplar­nianych w polskim rolnictwie spadła o 7 proc. z 35,2 mln do 32,7 mln ton. Gwałtowny spadek przypada jednak na lata 1999-2003 (-11 proc.) Od tego czasu emisyjność wzrosła o blisko 4 proc. Sektor rolny odpowiadał w 2019 r. za 8,6 proc. krajowych emisji. Malejąca rola sektora w gospodarce wpłynęła na zwięk­szone ograniczanie emisyjności w krajach wy­soko rozwiniętych. Nie bez przyczyny pozosta­wały tu jednak nakłady badawczo-rozwojowe i zwiększenie efektywności sektora. W latach 1999-2019 Włochy, Holandia czy Wielka Bryta­nia zmniejszyły produkcję gazów cieplarnianych w rolnictwie odpowiednio o 18 proc., 17 proc. i 12 proc.

Polska pozostaje potęgą eksportową w sektorze rolno-spożywczym

Wartość polskiej produkcji rolnej wyniosła w 2018 r. ponad 23 mld USD. To najwięcej w krajach regionu i jednocześnie 2-3 krotnie mniej niż w krajach rozwiniętych. Eksport produk­tów rolno-spożywczych (obejmujących rów­nież produkty przetworzone) obejmował w 2019 r. ok. 14 proc. polskiego eksportu (żywność stanowiła 12,8 proc.). Czyniło to Polskę 15. największym eksporterem produktów rolno-spożyw­czych na świecie. Wartość eksportowanych produktów wyniosła 37,5 mld USD. Stanowiło to 2,1 proc. światowego i 5,9 proc. unijnego eksportu. Co istotne, wartość eksportu wzrosła w latach 1999-2019 aż 12,4 krotnie i był to najwyższy wzrost spośród analizowanych państw.