Opublikowano: 17/03/2025

W ciągu ostatnich 10 lat (styczeń 2015 – wrzesień 2024) wydobycie węgla kamiennego w Polsce spadło o 39 proc., a węgla brunatnego o 36 proc. Zatrudnienie w górnictwie węgla kamiennego zmniejszyło się z kolei o 27 proc. Powiaty w przeszłości i obecnie uzależnione od węgla już teraz przechodzą aktywną transformację na poziomie energetycznym, gospodarczym i społecznym. PIE stworzył wskaźnik, który w oparciu o 5 filarów (gospodarka, rynek pracy, kapitał ludzki, zagrożenie odejściem od węgla i środowisko) określa wrażliwość tych powiatów na transformację skutkującą odejściem od wydobycia i wykorzystania węgla. Z badania PIE wynika, że najbardziej narażonymi na transformację energetyczną regionami są powiaty: ząbkowicki (woj. dolnośląskie), pajęczański (woj. łódzkie) i wałbrzyski (woj. dolnośląskie). Najmniejszym narażeniem na transformację energetyczną charakteryzują się natomiast trzy miasta na prawach powiatu w województwie śląskim: Katowice, Gliwice i Tychy.

Zmiany w przemyśle górniczym wynikają ze stopniowo rosnących kosztów wydobycia węgla, wzrostu społecznej i politycznej świadomości w zakresie wpływu spalania węgla na środowisko i klimat, ambitnych celów polityki klimatyczno-energetycznej, a także dynamicznego rozwoju odnawialnych źródeł energii, produkujących energię taniej i przy niższej emisji gazów cieplarnianych. Polski Krajowy Plan w dziedzinie Energii i Klimatu (KPEiK) zakłada, że do 2030 r. wydobycie węgla kamiennego spadnie do 23-24 mln t (względem 44 mln t w 2024 r.), a węgla brunatnego do 13,5-23 mln t (względem 41 mln t w 2024 r.).

Jak powstał wskaźnik wrażliwości regionów górniczych?

Polski Instytut Ekonomiczny przeanalizował skutki zmian transformacyjnych dla poszczególnych powiatów węglowych po raz pierwszy w 2020 r. Początkowo wskaźnik składał się z pięciu filarów – czynników gospodarczych, rynku pracy, czynników społecznych, poziomu zagrożenia związanego z likwidacją kopalni oraz wpływu likwidacji kopalń przekazanych do Spółki Restrukturyzacji Kopalń.

Zaktualizowany w 2024 r. wskaźnik wrażliwości regionów górniczych opiera się na pięciu zmodyfikowanych filarach. Wskaźnik mieści się w przedziale od 0 do 1 – im wyższa jego wartość, tym powiat jest bardziej wrażliwy na społeczne, środowiskowe i gospodarcze koszty odejścia od węgla. Lista analizowanych powiatów zmieniła się względem pierwotnej wersji wskaźnika – tym razem wzięto pod uwagę regiony wymienione w odpowiednich polskich Terytorialnych Planach Sprawiedliwej Transformacji.

1. Gospodarka.

Filar składa się z czterech parametrów określających stan gospodarki w danym powiecie węglowym: PKB na 1 mieszkańca i dynamika jego zmian, poziom wartości brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca oraz dochody budżetu powiatu na 1 mieszkańca. Pokazują one, jak wygląda stopień i tempo rozwoju gospodarczego regionu, a także kondycja przedsiębiorstw i samego powiatu.

2. Rynek pracy

Filar liczy trzy parametry, opisujące potencjał regionu w zakresie amortyzacji redukcji i późniejszej likwidacji zatrudnienia w spółkach górniczych: stopa bezrobocia, średnie miesięczne wynagrodzenie brutto i poziom zatrudnienia pozarolniczego. Ich wartości świadczą o trudności znalezienia pracy w danym powiecie, atrakcyjności płacowej istniejących miejsc pracy oraz ich dostępności dla pracowników odchodzących ze spółek węglowych.

3. Kapitał ludzki

Filar składa się z czterech parametrów, ilustrujących sytuację lokalnego społeczeństwa. Są to: mediana wieku ludności, średnie tempo migracji, współczynnik skolaryzacji netto w szkołach podstawowych oraz liczba beneficjentów pomocy społecznej. Wskazują one strukturę wiekową ludności w regionie, jej mobilność i chęć do zamieszkiwania danego powiatu, stopień edukacji najmłodszej części ludności oraz potencjalne problemy społeczne.

4. Zagrożenie odejściem od węgla

Filar zawiera jeden parametr – odsetek liczby osób pracujących w sektorze górnictwa w danym powiecie, co podkreśla uzależnienie rynku pracy od tego sektora.

5. Środowisko

Filar opiera się na cztery parametrach, które określają wpływ górnictwa na stan lokalnego środowiska: emisja gazów i pyłów z zakładów przemysłowych, niezrekultywowana powierzchnia składowania odpadów, objętość wód zasolonych oraz produkcja ścieków przemysłowych szczególnie uciążliwych dla środowiska wodnego. Parametry pokazują oddziaływanie sektora górnictwa na powietrze, grunty i wodę w analizowanych powiatach.

Sytuacja powiatów węglowych jest zróżnicowana

Największą wrażliwością na transformację energetyczną cechują się powiaty ząbkowicki (dolnośląskie), pajęczański (łódzkie) i wałbrzyski (dolnośląskie). Wśród pięciu najbardziej narażonych powiatów aż trzy znajdują się w województwie dolnośląskim. Charakteryzują się one negatywnymi wskaźnikami gospodarczymi (niski poziom i tempo wzrostu PKB, słaba kondycja przedsiębiorstw), rynku pracy (niskie wynagrodzenia) oraz kapitału ludzkiego (niski współczynnik skolaryzacji).  Dodatkowymi wyzwaniami dla tych powiatów jest także stosunkowo wysoka stopa bezrobocia oraz relatywnie wysoki udział beneficjentów pomocy społecznej w ludności zamieszkującej te powiaty.

Najmniej narażone na skutki transformacji są natomiast wysoce zurbanizowane powiaty z województwa śląskiego, w szczególności miasto Katowice, miasto Gliwice oraz miasto Tychy. Ich gospodarki są rozwinięte i rosną w szybkim tempie. W miastach tych funkcjonują przedsiębiorstwa w dobrej sytuacji finansowej, które są istotnymi płatnikami podatków zasilających budżety tych powiatów. Powiaty te mają również niski poziom bezrobocia, pracownicy są średnio dobrze wykształceni i wynagradzani, a ich gospodarki nie są na tyle uzależnione od zatrudnienia w górnictwie, by nie poradzić sobie z jego wygaszaniem.

„Wskaźnik wrażliwości regionów górniczych wskazuje regiony szczególnie dotknięte toczącą się transformacją energetyczną oraz pokazuje, na które powiaty należy zwrócić szczególną uwagę pod kątem alokacji środków finansowych na łagodzenie negatywnych skutków odejścia od węgla. Najgorsze wskaźniki gospodarcze i kapitału ludzkiego występują przeciętnie w powiatach dolnośląskich, natomiast rynek pracy jest średnio w najgorszej sytuacji w powiatach wielkopolskich. Odejście od węgla oraz aspekty środowiskowe są z kolei największym problemem w powiatach śląskich.” – mówi Wojciech Żelisko, starszy analityk zespołu klimatu i energii.

„Sytuacja każdego z 39 analizowanych przez PIE powiatów jest inna, ale mają one w mniejszym lub większym stopniu podobne problemy tj. brak zdywersyfikowanej gospodarki, bezrobocie (zwłaszcza wśród kobiet), odpływ ludzi młodych i starzenie się ludności, uzależnienie dochodów od wpływów podatkowych ze spółek górniczo-energetycznych, czy też degradację środowiska. Traktowanie regionów węglowych zbiorczo, na poziomie województwa, nie w pełni pozwala na zrozumienie ich charakterystyk i wyzwań, przed jakimi stoją w obliczu transformacji energetycznej. Środki finansowe z unijnego Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji przeznaczone na łagodzenie negatywnych skutków przemian powinny zatem uwzględniać lokalne uwarunkowania, w czym może pomóc analiza PIE” – wskazuje dr Kamil Lipiński, kierownik zespołu klimatu i energii.

***

Polski Instytut Ekonomiczny to publiczny think tank ekonomiczny z historią sięgającą 1928 roku. Jego obszary badawcze to przede wszystkim makroekonomia, energetyka i klimat, gospodarka światowa, foresight gospodarczy, gospodarka cyfrowa, zrównoważony rozwój i ekonomia behawioralna. Instytut przygotowuje raporty, analizy i rekomendacje dotyczące kluczowych obszarów gospodarki oraz życia społecznego w Polsce, z uwzględnieniem sytuacji międzynarodowej.

Kontakt dla mediów:

Ewa Balicka-Sawiak

Rzecznik Prasowy

T: +48 727 427 918

E: ewa.balicka@pie.net.pl