Opublikowano: 28/12/2022

Kryzysy finansowy i pandemiczny oraz ingerujące w gospodarkę narzędzia przeciwdziałania skutkom zmian klimatu to triada odpowiadająca za wzrost roli państwa w gospodarce w XXI wieku. Dodatkowym wyzwaniem jest agresja Rosji na Ukrainę zapoczątkowana aneksją Krymu w 2014 r., a następnie eskalacja działań wojennych w lutym 2022 r. Skala zaangażowania państw w funkcjonowanie gospodarki rośnie. O ile w odpowiedzi na kryzys finansowy sprzed półtorej dekady europejskie pakiety stymulacyjne sięgały 1,5 proc. unijnego PKB, to w przypadku pierwszej fazy pandemii COVID-19 było to już 11 proc. Walka z kryzysem klimatycznym także wymaga wielomiliardowych inwestycji. Z kolei zagrożenie rosyjskie mobilizuje państwa i społeczność międzynarodową do zwiększonych nakładów na zbrojenia. Interwencjonizm ostatnich lat nie przejawia się jedynie w działaniach państw. W czasie pandemii znacząco wzrosła rola organizacji międzynarodowych takich jak WHO, ale także UE, która wypracowała szereg mechanizmów zmierzających do zwiększenia odporności (resilience) instytucji UE i państw członkowskich – twierdzą analitycy Polskiego Instytutu Ekonomicznego w raporcie „Powrót interwencjonizmu? Państwo i gospodarka w warunkach zagrożenia i kryzysów”.

Interwencjonizm jest z nami od zawsze

Analiza licznych przykładów interwencji państwa w gospodarkę zarówno w perspektywie historycznej, jak i bieżącej, pokazuje, że nie istnieje jeden typ czy definicja interwencjonizmu. W czasie II wojny światowej państwa mobilizowały zasoby zwiększając produkcję i zatrudnienie w przemyśle, głównie zbrojeniowym. Część charakterystycznych dla wojennego interwencjonizmu środków powróciła w czasie kryzysów naftowych lat 70., od reglamentacji zużycia paliw ze względu na ich niedobory przez skrócenie tygodnia pracy do 3 dni w celu zmniejszenia zużycia energii elektrycznej, jak to miało miejsce w Wielkiej Brytanii, po nacjonalizację sektorów produkcji i dystrybucji energii przy jednoczesnym rozwoju sektora energetyki jądrowej we Francji czy wprowadzenie kontroli cen w Stanach Zjednoczonych. Z kolei w Niemczech i Japonii zdecydowano się na restrukturyzację przemysłu oraz przebudowę modelu gospodarczego w kierunku wzrostu roli eksportu.

Przyczyny i przykłady wzrostu interwencjonizmu w ostatnich latach

Kryzysy: finansowy, pandemiczny i klimatyczny oraz nasilona rosyjska agresja w największym stopniu odpowiadają za wzrost roli państwa w gospodarce w XXI wieku. Jednak charakter wykorzystywanych narzędzi oraz skala ingerencji są zróżnicowane. W czasie kryzysu finansowego kluczowe były działania w obszarze polityki monetarnej. W obszarze polityki fiskalnej promowano oszczędności i zasadę austerity, decydowano się jedynie na niewielkie pakiety stymulacyjne, takie jak Europejski Plan Odbudowy Gospodarczej sięgający ok. 1,5 proc. PKB oraz lekkie poluzowanie reguł fiskalnych.

Dużo silniejsze i bardziej rozległe niż podczas kryzysu finansowego było zaangażowanie państwa i organizacji międzynarodowych w okresie pandemii COVID-19. Do połowy 2021 r. UE wydała na pakiety ratunkowe ponad 11 proc. swojego PKB. Wydatki Stanów Zjednoczonych sięgnęły aż 27 proc. PKB. Rekordzistką była Japonia z wydatkami rzędu 54 proc. PKB. Pandemia skłoniła rządy do przestawienia się wręcz na quasi-wojenny tryb działania. Szereg ograniczeń wprowadzonych do codziennego, w tym gospodarczego życia, ale przede wszystkim ogromny wzrost publicznego zaangażowania w mechanizmy rynkowe były przełomem po latach ograniczonego wpływu rządzących na funkcjonowanie gospodarki.

Z kolei wojna w Ukrainie przestawia myślenie o roli państwa w gospodarce na tory, które uznawano często, zwłaszcza w świecie zachodnim, za archaiczne. Wzrost wydatków wojskowych oraz związanych z bezpieczeństwem to powrót do tradycyjnego myślenia o zadaniach państwa jako zbioru instytucji służących obronie wspólnoty. Długofalowym wyzwaniem pozostaje kryzys klimatyczny, a przeciwdziałanie zmianom klimatycznym odbywa się na wielu poziomach oraz pochłania gigantyczne środki przeznaczane zarówno na inwestycje w infrastrukturę umożliwiającą zmniejszanie produkcji energii z paliw kopalnych na rzecz źródeł ekologicznych i zwiększanie efektywności energetycznej w różnych sektorach gospodarki, jak i na wzrost zdolności państw i społeczeństw w zakresie adaptacji do nowych warunków.

Kryzysy a innowacje w polityce publicznej

Kryzysy gospodarcze oraz napięcia geopolityczne mogą przyczynić się do wzrostu potencjału innowacyjnego gospodarek. Przykładem jest zwiększenie nakładów na badania naukowe oraz położenie nacisku na współpracę instytucji publicznych, nauki i biznesu po II wojnie światowej. Dzięki temu pierwotnie wojskowe technologie, takie jak mikroczipy, lasery, satelity, telefonia komórkowa, system GPS czy internet, znalazły szerokie cywilne zastosowania w takich sektorach jak zawansowana elektronika, telekomunikacja czy informatyka. Jednym z przykładów skutecznego wspierania programów badawczych przez rząd był Projekt Manhattan, którego celem było opracowanie sposobów na uzyskanie i wykorzystanie energii jądrowej do produkcji broni nowego typu. Całkowity koszt Projektu Manhattan oszacowano na 2,4 mld USD i był to 2. najdroższy projekt badawczy finansowany przez rząd Stanów Zjednoczonych podczas II wojny światowej.

Najnowszym przykładem interwencjonizmu w tym obszarze, o niemal globalnej skali, jest powołany w czerwcu przez Sojusz Północnoatlantycki pierwszy, międzypaństwowy fundusz venture capital. 22 państwa przez kolejne 15 lat będą finansowały inicjatywy, których celem mają być dobra i towary podwójnego zastosowania. W pierwszej fazie 1 mld euro zostanie przeznaczony na projekty związane m.in. ze sztuczną inteligencją, analizą dużych zbiorów danych, biotechnologią, technologią kwantową, nowymi typami napędów czy źródłami energii.

***

Polski Instytut Ekonomiczny to publiczny think tank ekonomiczny z historią sięgającą 1928 roku. Jego obszary badawcze to przede wszystkim makroekonomia, energetyka i klimat, handel zagraniczny, foresight gospodarczy, gospodarka cyfrowa i ekonomia behawioralna. Instytut przygotowuje raporty, analizy i rekomendacje dotyczące kluczowych obszarów gospodarki oraz życia społecznego w Polsce, z uwzględnieniem sytuacji międzynarodowej.

Kontakt dla mediów:
Ewa Balicka-Sawiak
Rzecznik Prasowy
T: +48 727 427 918
E: ewa.balicka@pie.net.pl